Para Nedir? Ekonomide Para Türleri Nelerdir?

Ekonomi sadece parayla ilgili değildir, ama para hepimizi iktisatçı yapar. Birine bir şeyi bedava vermek yerine, ondan para istediğiniz anda, o insanın içindeki görünmez bir şalteri kaldırmış olacaksınız.

Davranışsal iktisatçı Dan Ariely bunu kanıtlamak için bir deney tasarlar. Öğrencilere 1 sentlik Starbucks şekeri teklif eder. Öğrenciler ortalama dört parça şeker alır. Sonra fiyatı sıfıra indirir. Geleneksel ekonomide fiyat düşük olduğu için talebin artacağı düşünülür ama bu deneyde öyle olmaz. Denklemden para çıkarılınca garip bir şey gerçekleşir. Neredeyse hiçbir öğrenci bir taneden fazla şeker almaz.

Dünya Para Etrafında Döner

Para, bir ekonomideki temel öğelerden biridir. Para olmasa takas yapmak zorunda kalırdık, yani malları veya hizmetleri değiş tokuş ederdik. Jestler ve mimikler kullanmak yerine aynı dili kullanarak yapılan sohbetlerde iletişim ne kadar kolaysa, para da her bir değiş tokuşun karmaşıklaşmadan kolayca yapılabilmesini sağlar.

Paraya inancını ( belki hiperenflasyon yüzünden ) yitirmiş ülkelerde genelde takas ekonomisine gidilir. 1980’lerin onunda Sovyetler Birliği dağılırken, insanlar sigarayı para birimi olarak kullanmaya başladı. Fakat takas ekonomileri oldukça verimsizdir. Her dükkana gidişinizde farklı ve çekici bir mal veya hizmet teklifi sunmak zorunda kaldığınızı düşünsenize. Bu durumda evde kalmak daha iyidir.

Temel değiş tokuş aracı olmasının yanı sıra, paranın iki farklı görevi daha vardır. İlk olarak, bir hap birimidir. Yani şeylerin fiyatlandırıldığı, değer biçmemize yarayan bir kritertir. İkincisi, bir değer deposudur, yani zaman içinde değer kaybetmez. Elbette günümüzün kağıt paralarının bu görevi yerine getirip getirmediği ayrı bir tartışma konusudur. İster dolar banknotları, ister poundlar ya da Euro sentleri, parayı neyin oluşturduğuna iyi biliriz. Fakat her çeşit değiş tokuş edilebilen, birim, para yerine geçebilir: Mesela, deniz kabukları, mücevher, sigara ve uyuşturucu ( bu son ikisi hapishanlerde para yerine geçer).ayrıca, günümüzde para, borç verenler ve alanlar arasındaki görünmez kredi akışışını sağlamakta hiç olmadığı kadar etkildir.

Para Türleri Nelerdir?

Parayı iki kategoriye ayırmak mümkündür. Bunlar:

Emtia Parası: gerçekte bir para biçimi olmasa da, gerçek bir değeri vardır. Belki de en açık örnek altındır. Hem kuyumculukta için hem de sanayide temel bir metal olarak kullanılır. Diğer emtia paraları arasında gümüş, bakır, yiyecek ( mesela pirinç ve biber tanesi ), alkol, sigara ve uyuşturucu sayılabilir.

Yasal Para : Bu, gerçek bir değeri olmayan paradır. İngilizcesi ‘’ fiat ‘’, Latince ‘’ bırak olsun ‘’ anlamına gelir, yani hükümetin değersiz maden ve kağıt parçalarına yasal olarak belli bir değer atfedildiğini anlatır. Modern, gelişmiş ekonomilerde bu sistem kullanılır. Amerikan Hazinesi ve Merkez Bankası dolar banknotları basar: İngiltere Merkez Bankası 5,10,20, vb. pound banknotları basar. Aslen kağıt para, emtia parayla değiştirilebilirdi. Teknik olarak, vatandaşlar dolar banknotları karşısında belli bir miktar altın talep edebilirdi. Fakat 15 Ağustos 1971’den beri, ABD Başkanı Nixon’un verdiği bir kararla bu değiştirilebilirliğe son verildi ve böylece dolar tamamen yasal para haline geldi. Yasal paraların istikrarı, insanların ülkenin yasal sistemine inanı ile hükümetin ekonomik kredibilitesine dayanır.

Parayı Ölçmek

Bir ekonominin sağlığını tespit etmenin önemli yollarından biri, o ekonomide akan parayı hesaplamaktır. İnsanların parası çoğalınca, kendilerini zengin hissederler ve daha çok harcama yaparlar. İşletmeler de artan talebi karşılayabilmek için daha fazla hammadde sipariş eder ve üretimi arttırırlar. Bu da hisse fiyatlarını ve ekonomik büyümeyi arttırır.

Merkez bankaları parayı çeşitli şekillerde ölçer. En popüler yöntem, Amerikan Merkez Bankası’nın M1 adını verdiği yöntemdir. M1 yöntemi bankaların dışında dolaşımda olan para ile insanların bankalarda vadesiz hesaplarında bulunan parayı ölçer. Başka bir deyişle, M1 insanların erişimindeki paranın miktarını belirler. Daha geniş kapsamlı para ölçüleri de vardır: M2, vadeli hesaplar gibi daha az erişebilen, yani daha az likit varlıkları; M3, uzun vadeli tasarruf ve para piyasası fonu gibi paranın yerine geçen finansal araçları ölçer. Nedense, İngiliz Merkez Bankası bu son yönteme M3 yerine M4 adını vermiştir.

Milenyumun başında, dolaşımda 580 milyar dolar bulunuyordu: 599 milyar dolar da insanların hemen çekebilecekleri banka hesaplarındaydı. Bu miktarı yetişkin Amerikan nüfusuna (212 milyon) bölünce 2 bin 236 dolar gibi bir rakam elde edersiniz. Bu, pek çok insanın cebindeki paradan fazladır. Kişi başına düşen rakamın görünürde bu kadar yüksek olmasının sebebi aslında paranın büyük bir kısmının denizaşırı ülkelerde bulunmasıdır. Dolar, Amerika dışında pek çok ülkenin de kullandığı para birimidir. Ayrıca bazı insanlar, özellikle karaborsacılar paralarını bankalara yatırmak yerine nakit halde tutmayı tercih eder.

Para sadece bir değişim aracı değildir. Dolaşımdaki para stoğu ve banka hesaplarındaki paradan daha fazlasıdır. Bir düşünce yapısıdır. Cebimizdeki banknot ve madeni paranın değer aslında üstünde yazandan çok daha azdır. Bir bankadan diğerine yapılan elektronik para transferlerinin gerçek değer de daha azdır. İşet bu yüzden para güvenle desteklenmektedir. Hem ödemeyi yapanın parası olduğuna hem de hükümetin, paranın değer kaybetmesini engelleyeceğine inanmamız gerekir.

Paranın Kısa Tarihi

Yüz binlerce yıl boyunca insanlar, besin ve diğer önemli emtialar için deniz kabuğu ve değerli taş vererek takas yöntemini kullandı. Bir para biriminin ilk kez kullanılması 5 bin yıl önce, bugünkü Irak topraklarında şekel’le başlar. Bu ilk para birimiydi ama bugün bildiğimiz anlamıyla değil. Belli bir altın veya gümüş karşılığı belli bir arpa ağırlığını temsil ediyordu. Sonunda şekel bir para kuruna dönüştü. İngiltere parasına da benzer bir sebepten pound denildi, zira aslen bir pound ağırlığında gümüşe eş değerdi.

Antik Yunanlılar ve Romalılar, altın ve gümüş madeninden paralar kullanırdı. Latin denarius çeşitli Ürdün ve Cezayir gibi ülkelerde ‘’dinar’’ a dönüştü. Dinar’ın d’si 1971’deki ondalık sisteme geçişten önce, İngiliz penny’sinin kısatlması olarak kullanıldı. Paranın İspanyolca ve Portekizce karşılıkları dinero ve dinheiro da bu kökene dayanır.

İlk banknotlar 7. Yüzyılda Çin’de basıldı. Kağıt banknot fikrinin Avrupa’ya gelmesi ise 1000 sene sonra, 1661’de İsveç’in Stockholms Banco’su ile oldu.