Kuşlar Güneyin Nerede Olduğunu Nasıl Bilir ?

Uzun bir araba yolculuğunda olduğunuzu düşünün. Gece vakti, yanlışlıkla kasabanın karanlık bir yoluna sapıyorsunuz. Gittikçe artan bir hisle kaybolduğunuz fikrine kapılıyorsunuz.

Sonra başınızı gökyüzüne kaldırıp aradığınız cevabın yazılı olduğu parlayan bir pusula görüyorsunuz: kuzey, güney, doğu ve batı, dört nokta ve kuzeyi işaret eden büyük bir ibre. İçiniz bir rahatlıyıveriyor! Geriye dönüp, gökyüzünün tarif ettiği üzere, doğru istikamette ilerlemeye başlıyorsunuz.

Göçmen kuşlar için uzun göçler sırasında ve en karanlık gecelerde yollarını tespit etmek müthiş bir doğa olayıdır. Onlar da bunu kısmen gökyüzünden edindikleri işaretlerle, ışık manyetizmasıyla yazılmış yönlerle gerçekleştirir.

Bazı kuşlar yılda iki kez çıktıkları seyahatlerinde binlerce mil kat eder. Aşina oldukları sıradağlar ve nehirler de yön tayinlerine yardımcı olur. Ancak kuşlar aynı zamanda yıldızların konumundan, hatta Dünya’nın, iki kutup arasındaki manyetik alanından ( bizzat görerek veya hissederek ) yararlanarak yönlerini bulabilirler.

Bilim insanları, uzun yıllardır göçmen kuşların yazlık ve kışlık evlerine ulaşmak üzere yollarını nasıl bulduklarını, bu esrarengiz yeteneklerinin arkasındaki sırrı araştırıyorlar. Hem fikir oldukları bir husus, göçmen kuşların önceden kurulu bir çeşit iç pusulaya sahip olduklarıdır. Bu pusula, kendi türlerinin her zaman seyahat ettikleri yönde, ilk güz uçuşlarını gerçekleştirmelerini sağlar. Böylece al tangara, gök mavisi ötleğen ve mor kırlangıçlar evlerinin hangi yönde olduklarını bilerek doğarlar.

Ancak tüyleri yeni çıkmış yavru kuşlar, normal çıkış noktalarından çok uzaklaştırılırsa, güneydeki sıcak yuvalarına hiç ulaşamazlar. Bununla birlikte tecrübeli yetişkin kuşlar rotalarını hatırladıkları için gerektiğinde göç yoluna müdahale eder.

Göçmen Kuşlar Böylesine Bir Önseziyi Nasıl Oluşturur?

Onlarca yıl süren araştırmaların sonucunda bazı ipuçları elde edilmiştir. Kuşlar gündüz vakti Güneş’in gökyüzündeki konumunu pusula gibi kullanabilir. Örneğin ekvatordan kuzeye doğru uçan bir kuş sabahleyin Güneş’i arkasına ve sağına, öğleden sonra ise arkasına ve soluna alarak doğru istikamet üzerinde kalabilir. Kuşlar ayrıca hangi enlem üzerinde olduklarını, Güneş’in gökyüzünde belli saatlerde aldığı konumdan anlayabilir.

Göçmen kuşların büyük çoğunluğu, akşam karanlığı çökmeden yola çıkmaz ve seyahatlerinin büyük kısmını gece gerçekleştirir.

Açlık, aysız bir gecede, gökyüzünde sessizce kanat çırpan bir kuş sürüsü, denizin ortasında bir teknedeki balıkçılar gibidir. Etrafı göremedikleri için nerede olduklarını kestiremeseler de yıldızların konumundan yararlanabilirler. Kuzey Yıldızı, Kuzey Kutbu’nun tam üstünde ışıldar. Yapılan çalışmalar gösteriyor ki; kuşlar da tıpkı biz insanlar gibi hangi yönün kuzey ve güney olduğunu belirlemek üzere Kutup Yıldızı’nı ve Büyük Ayı gibi takımyıldızlarını kullanıyorlar.

Ancak birçok bilim insanına göre, en önemli yön bulma aracı manyetizma olabilir. Dünya kocaman bir mıknatıstır; Kuzey ve Güney Kutupları arasında manyetik bir alan söz konusudur. Göçmen kuşlar için gezegenin manyetik alanı, Dünya haritası gibidir ve en karanlık, fırtınalı gecelerde bile okunabilir.

Kuşlar Manyetik Alanların Gücünü Nasıl Hissediyor?

Yapılan çalışmalar, içlerinde bir çeşit detektör olduğunu işaret ediyor. Kuşun üst gagasındaki demir uçlu sinir hücreleri; yönü, açıyı ve belli bir yerin manyetik alan şiddetini hissediyor olabilir. Diğer manyetik detektörler, kuşun gözlerinde saklı olabilir. Bazı bilim insanları manyetik alanları değiştirmenin, kriptokrom adı verilen gözlerdeki mavi ışık reseptörlerini de kapsayan küçük kimyasal değişikliklere neden olacağını düşünüyorlar. Onlara göre kuşlar Dünya’nın manyetik alanını ışık veya gölge halinde bizzat görebiliyor olabilirler. Bu yeteneklerini, kuşun sağ gözü ve bilgileri alan sol beyniyle ilişkilendirebiliriz. Sağ gözün çok net görmesi, yön bulma beceresi için yine önemlidir.

2006 yılında yapılan bir çalışma, kuşların gün ışığını kullanarak içlerindeki manyetik pusulayı kalibre edebildiğini ortaya çıkarmıştır. Gaz molekülleri tarafından etrafa saçılan gün ışığı, gökyüzünde görünmez polarize şekiller oluşmasına neden olur. ( Polarize, ışığın bir düzlemde tek bir yöne doğru titremesi anlamına gelir.) Gün doğarken ve batarken, yoğun bir şerit halindeki polarize ışık, Güneş’ten 90 derecelik bir açıyla gökyüzüne yayılır. Kuşların bu şeridi görebildikleri ve yola çıkmadan önce yön tayini yapmak için kullandıkları tahmin ediliyor.

Manyetik güç hatlarını görmek, kuşların hayranlık uyandıran başka bir yetenekleri olabilir. Biz insanlarsa hep uçma yetenekleri üzerinde durmuş ve bu yeteneğe sahip olmanın ve bu yeteneğe sahip olmanın ne muhteşem olacağını hayat etmişizdir. 2010 yılında yapılan bir çalışmadaki koku alma duyusunun da yön tayini için önemli olabileceğine işaret edilmiştir. Araştırmacılar koku alamayan kuşların, benzer kokuları takip eden kuşların aksine, güneybatıya gitmeleri gerekirken güney yönüne gitmeyi seçtiklerini keşfettiler.

Kuşlar Ne Kadar Uzağa Uçarlar?

Bazı göçmen kuşlar çok fazla uçağa uçmayıp, dağ evlerinden daha sıcak olan vadiye iniverirler. Diğerleri birkaç eyalet aşabilir. Bazıları da çok daha uzun yolculuklar yapar. Mevsimlerin değişmesiyle ak yanaklı ötleğenler, Amerika’nın doğusundan yola çıkıp Porto Riko’ya veya Karayip Adaları’ndaki Küçük Antiler’e ya da Güney Amerika’nın kuzeyine uçarlar. Küçük siyah beyaz kuşlar 28.4 gramdan az gelir. Radyo vericisi takılan kuşların Amerika’nın güneydoğusundan Venezuela’ya 1931 km aralıksız uçtukları bulunmuştur.

En epik seyahat, 30 yıl yaşayan ve yılda iki yaz geçiren kuzey kutup bölgesine ait deniz kırlangıçlarının gerçekleştirdiği seyahattir. Bu kuşlar yaz mevsiminin peşinde, Kuzey Kutbu’ndan Dünya’nın öbür ucundaki Antartika’ya kadar 80,500 km yol kat edip tekrar geriye dönebilirler.

Kuşlar yüzlerce veya binlerce km seyahat etmek ve belki de daha önce hiç gitmedikleri yerlere uçmak için tüm evreni ve gökyüzünü doğal bir harita olarak kullanırlar.